Na ishte njëherë në Anadoll është filmi i fundit i regjizorit turk Nuri Bilge Ceylan (Xhejlan). Një analizë e kinematografisë së tij por edhe këtij filmi mund të lexohet tek ky postim në një blog për kinemanë. Në njëfarë mënyre ky shkrim është vazhdim i atij diskutimi.
Na ishte njëherë në Anadoll vërtitet rreth një historie policore. Një grumbull burrash vijnë vërdallë në hapësirat e pamata të Anadollit në zbulim të një trupi dhe në rindërtim të një skene krimi. Por ky është vetëm sebepi sepse thelbi i filmit është diku tjetër. Në fakt kërkimi policor funksionion më tepër në një plan simbolik. Personazhet nisen me një mision dhe ato që zbulojnë nuk janë thjesht pjesëza të ngjarjes së krimit por edhe pjesëza të vetvetes. Në plan të parë duket sikur nuk ndodh asgjë. Hapësirat e Anadollit janë të gjera, pllajat të heshtura e në dukje të paqta. Kërkimi në to mbase i kotë. Sidoqoftë avash avash Xhejlan jep idenë se mbrapa këtij peizazhi ka ç’të zbulohet (ka në film dy personazhe me lopata në duar që s’flasin kurrë por vërtiten e gërrmojnë vazhdimisht).
Tarkovski vjen gjithmonë me ne…
Po kjo tashmë dihet. Nëse ka diçka për të cilën kritikohet Xhejlan është influenca e madhe e Tarkovskit në filmat e tij. Kjo është aq evidente sa të kujton atë frazën e humorit shqiptar “Beni vjen gjithmonë me ne!”. Edhe në këtë film natyrisht që ndodh e njëjta gjë.
Sidoqoftë unë mendoj se Xhejlan nuk e fsheh këtë gjë. Si të thuash, ai ndërton mbi influencat e tij. Unë mendoj se ai është besimtar i mënyrës së të bërit film si Tarkovski. Pra kemi te bëjmë me një rrugë të caktuar që Xhejlan mendon se kinemaja duhet të ecë. Kjo natyrisht që është e debatueshme por në fakt nuk ka asgjë të keqe. Sepse perveç dy filmave të parë, filmat e tjerë të Xhejlanit qëndrojnë në këmbë vetë pavarësisht influencave (Tre majmunët nuk e kam parë).
Të njëjtën tablo kemi edhe në këtë film. Madje ky është filmi më me shumë influenca të Xhejlanit dhe ai nuk e fsheh këtë. Duke filluar që nga titulli ka në të influenca të Serxhio Leones (fytyra me reliev e mustaqellinj që shfaqen në çdo skene), Antonionit (udhëtime në grup njerëzisht të vetmuar), Tarkovskit, Lynch (ka gjithnjë diçka përtej asaj që shihet) e madje edhe të Çehovit. Por Na ishte njëherë në Anadoll nuk është një film që thjesht mikson elemente regjizoriale te ndryshme (sic ndodh rëndom në filmat e Tarantinos psh). Ai është një film kompleks që shkon në një rrugë të caktuar, pra ndjek rrjedhën e tij.
Durim durim…
Por ai që dëshiron të shohë këtë film duhet të marrë bukë me vete e mundësisht edhe një batanije. Filmi zgjat dy orë e gjysëm dhe mbi të gjitha është një film i avashtë. Dmth, Nuri Bilge Xhejlan nuk nxitohet. I merr gjërat shtruar. Nëse Xhejlani nuk do të ishte i qartë deri në detaje kjo avashtësi do ta vdiste filmin. Kjo sepse ajo do ta nxirrte atë jashtë fokusit duke e zbehur filmin deri në mungesë vëmëndjeje nga ana e shikuesit.
Por çuditërisht Xhejlani është këmbëngulës. Ai ruan të njëjtën koherencë estetike gjatë gjithë filmit. E thënë thjesht: ai e di çfarë do e ku do të dalë. Duke parë xhirrimet e xhirrimeve kjo duket qartë. Xhejlan është sfilitës me aktorët. Bën dubla pa fund, është perfeksionist edhe me detajet më të vogla. Asnjë gjë në filmin e tij nuk i lihet rastësisë. Thuajse çdo gjë është e menduar mirë. Në fakt nëse ka diçka për të cilën mund të kritikohet tashmë Xhejlani, ajo nuk është influenca tarkovskiane por mungesa e sporadikes.
E përditshmja dhe ajo që është përtej (si dhe dy-tre gjëra që bëjnë diferencën)
Ajo që vihet re në këtë film është dialogjet të cilat janë më të shumta se në çdo film tjetër të Xhejlanit. Në fakt duket që regjizori është përpjekur shumë që t’i përshtasë ato në kontekstin e vetë filmit.
Së dyti është një nga shqetësimet e përhershme të Xhejlanit: përditshmëria dhe marrdhëniet e përditshme mes njerëzve. E gjitha kjo e shoqëruar nga ideja e së përtejmes. Psh në një nga skenat hyrëse, policët grinden për minuta të tëra në makinë për kosin dhe cilësinë e tij ndërsa kamera fokusohet gradualisht në fytyrën e të dyshuarit për vrasje që qëndron mendueshëm në mes tyre.
Së treti, kokolepsja familjare. Psh Hetuesi e ka një hall familjar, mjeku gjithashtu, po kështu shefi i policisë dhe madje edhe shoferi. Në fakt , përtej asaj që duket, Na ishte njëherë në Anadoll është filmi që preokupohet më shumë me familjaren se filmat e tjerë të serisë Na ishte njëherë.
Së katërti, prania e femërores (peshqesh nga Tarkovski). Në këtë film femrat shfaqen rrallë e thuajse nuk flasin fare. Sidoqoftë prezenca e tyre është e ndjeshme. Hetuesi e ka pengun me gruan, mjeku gjithashtu, shoferi i përvidhet fshatit të gruas së tij ndërsa polici e ka gruan “police”. Madje edhe krimi mesa duket është rreth një gruaje. Ndërsa skena me vajzën e fshatit mendoj se do mbahet mend gjatë në kinema.
Nuri Bilge Xhejlan ka tashmë të njëjtin status në Turqi që gëzonte Wong Kar-Wai vite më parë në Hong Kong. Të gjithë aktorët dëshirojnë të punojnë me të. Jo vetëm sepse është regjizor që e ka çmimin e garantuar por edhe pse ata e perceptojnë të bërit film me Xhejlanin jo thjesht si një rrugëtim profesional artistik por edhe shpirtëror. E në fakt ky është kontributi real i Xhejlanit në kinematografi në këto dekada të ftohjes globale.
Lexuesi Dembel 
po shikoja foton e dyte qe ke vendosur, dhe mu kujtua qe kur e kam pare filmin, me eshte dukur akt disi racist (nga ana e regjizorit) perzgjedhja e nje romi (cigani) ne rolin e kriminelit.
Une nuk do ta beja, po te isha Ceylani…
Nuk di c’te them. Ne fakt nuk jam i sigurte nese ky personazh eshte rom apo jo. Mesa di aktori qe luan personazhin, Firat Tanis, ka qene i vetmi per te cilin Ceylan ka qene i sigurte qe ne fillim se do te ishte ne film. Kam pershtypjen se eshte ceshtje plastike fytyre me teper se tjeter gje. Pastaj ne fund te fundit, ky personazh eshte i presupozuar qe eshte krimineli, por filmi eshte i hapur edhe per interpretime te tjera ne kete pike.
Une e kam patur si bindje qe personazhi ne fjale, per publikun turk, eshte konsideruar si rom (evgjit);
Dhe kam nje pyetje nga ana skenaristike, meqe e ke pare fundmi filmin :
Mjeku, andej nga fundi i filmit, ne nje moment, konstaton qe ka dhé (tokë) ne brendesi te trupit qe ekzaminon. Por e fsheh ate fakt. Me kujtohet (dhe me ka pas pelqyer ky ‘lexim’ qe i bera asaj skene, por dhe fundit te filmit ne pergjithesi : fundi me pelqen shume!) se e ben kete gje per te bindur veten se njeriu (qenia njerezore) nuk eshte aq e keqe (sa te varrose te gjalle nje qenie tjeter njerezore), pra ne nje fare menyre, nuk deshiron ta shohe nje gje te tille, mbyll syte para nje fakti te tille.
A jam ne rregull me kujtesen ? (gjithmone nga ana skenaristike)
Them se po. Sidoqofte fundi i filmit eshte i debatueshem dhe i paqarte (qellimisht). Fundi eshte edhe filli interpretativ i gjithe filmit ne njefare menyre. Ne pergjithesi mua nuk me pelqejne keto truket ne fund te filmave ne ndryshim nga ato ne fund te tregimeve qe, gjithnje sipas meje, kane me lezet. Por kesaj here e hengra pa shume ankesa. Pastaj edhe pritej.
Kam pare nje interviste te Ceylan ne Kane dhe teksa fliste per fundin e mbylli me idene se secili ben leximin e tij dhe se edhe ata (beresit e filmit) pasi bene filmin nuk ishin te sigurt as se cila qe ideja fillestare.
Tani ky leximi yt mua me pelqen shume dhe nuk me kishte vajtur mendja me pare. Mendoj se ky eshte thelbi konceptual. Leximi im, qe eshte i perafert me tendin, eshte qe doktori i cili perfaqeson skeptikun ne film (ngjashmeria me nje nga personazhet e Stalkerit eshte e madhe) pasi ben autopsine e kupton se ndoshta disa gjera eshte me mire t’i lesh pa germuar, pa pyetur. Pra del ne konkluzionin e hetuesit i cili perfaqson njeriun qe pranon me shume e qe eshte me praktik (prape Stalkeri futet ne skene). Madje hetuesi i le atij te kuptoje qe ajo qe do te gjeje ne berjen e autopsise nuk do t’i pelqeje. Disa gjera ne jete duhet thjesht te mos t’i ngasesh.
Pra ne fund hetuesi meson ca gjera nga doktori dhe anasjelltas. Kemi ne njefare menyre nje perafrim te natyrave te kunderta ose nje triumf te perqasjes se hetuesit, varet si e sheh.
ekzakt. Ose thene ndryshe, Ceylan merr stalker-in ne fund te “Stalkerit” (filmit) dhe e vazhdon me tej. Nese heroi i Tarkovskit e bind (ose me sakt, i bind te ty), edhe fizikanin, edhe shkrimtarin se ja vlen te besosh dhe tirumfon mbi ta (pra eshte ai qe e ka fjalen e fundit), Ceylan merr heroin e tij (nje fare ‘stalkeri’ qe perpiqet te besoje se njeriu nuk eshte edhe aq i keq) dhe e ve perballe te vertetes (kadavres), dhe… siç thua dhe ti, ne fakt i del fjala hetuesit. Pra njeriu ESHTE i keq – konkudon ne fakt filmi, ne fund fare-fare (kujto debatin qe ben me hetuesin ne veture, nese mos gabohem, ku diskutojne per anen bestiale te njeriut, e kam mire kujtesen ?)
Ne nje fare menyre, i bie qe Ceylani, te mos besoje aq shume tek njeriu; Tarkovski, jo se ishte më optimist (vete Tarkoja ka pas thene qe “une jam pesimist, qe do te thote : nje optimist i mire-informuar” – i mireinformuar per kotesine e botes) , por vepren e tij e shpetonte nje far’ ‘magjie’, nje far ‘bekimi’ (grace – ne ang.) gje qe nuk e ka filmi ne fjale i Ceylanit (per mendimin tim).
Une personalisht, nuk do deshiroja ta rishihja filmin (menjehere, do me vinte ne mendje ideja “o huu, sa i gjate e i ngadalte qe eshte”), nderkohe qe “Larg” dhe “Klimat” jam gati ti rishoh qe neser, edhe pse jane “te gjate” e “te ngadalte”. Pra ne ato dy filma, ka ‘diçka’ tjeter (the grace ??) qe i ben te magjepsshem. Kete jo… (flas gjithmone per syte e mi, te kupohemi).
Kjo puna e “te prekurit nga bekimi” (the gace) e nje vepre artistike eshte nje cike si puna e humorit. Ketyre autoreve serioze, vepra mund t’u ‘shpetohet’ vetem ne dy menyra : ose kur arrijne te ‘preken’ nga ky qe mund ta quajme bekim ( – ne frengjitht i thone : “toucher par la grace” ), ose kur ‘preken’ nga … humori ! Une i njoh mire filmat e Godard dhe, nese ka nje ‘gje’ qe i ‘shpeton’ filmat e tij (nga renia ne seriozitet pedant) eshte pikerisht humori
por qe Ceylan eshte regjizor qe ende i duhen pare filmat e rinj qe do beje, ESHTE ! Edhe pse… nje ze me thote se “ç’kish per te thene, turku na i tha” 😉
QOFSHA I GABUAR, Ë ? 😉
Skena kur flasin ne makine per anen kafsherore nuk me kujtohet. Ne fakt shikues te tjere mendojne se ky eshte nje film qe ia vlen te rishihet sepse ka gjithnje gjera per tu zbuluar. Ceylan thote se ka nje ndjesi se ky film eshte edhe me i kompletuari nga te gjithe filmat e tij. Nese eshte keshtu une mendoj se ky mund te jete edhe filmi i tij i fundit. Ose, ashtu sic thua ti, nuk ka me c’te thote. Pra ky mund te jete edhe nje film testament. Ja pse i ka permbledhur te gjithe elementet bashke. E pare ne kete prizem, rikthimi i Ceylan-it fuqishem tek Tarkovski por jo vetem ka me shume kuptim.
Ne fakt Ceylan me ka habitur ne nje interviste te gjate te dhene ne Kane per nje gazetar turk (fatmiresisht dvd-ja nga ku e pashe filmin perfshinte kete material dhe te tjere). Aty ai thote se nuk eshte nje kinofil, se nuk i pelqen cdo lloj filmi e se fundja-fundit e konsideron kinemane si nje art joperfekt. Ai vete eshte fans me i madh i letersise. Interesante kur mendon se sa pasion ka ne fimat e Ceylan-it. Por kjo eshte nje pike tjeter diskutimi, ku “i huaji” jep me teper sesa ai “i zhytyri” apo “pasionanti” i nje arti.
Per t’iu rikthyer diskutimin per riparjen e ketij filmi. As mua nuk me kane bere kembet ta rishoh. Ndoshta per gjatesine e tij (sic ndihet edhe ne kete blog nuk jam admirues i veprave te gjata). Por mendoj se nuk eshte kjo arsyeja kryesore. Ndoshta per arsyet qe permend ti. Ne shikimin e pare me pelqeu shume. Nuk e di se c’do mendoj per te me kalimin e kohes. Por po perpiqem e po spekuloj se pse. Sic e thashe me lart, mendoj se eshte nje film testament. Pra nuk eshte vepra e tij me e mire, ajo qe ne thelb e ben me te vecante nje krijues (sec kam nje pershtypje se kjo per Ceylan do ngelet Uzak-Larg) Por Na ishte Njehere ne Anadoll eshte njefare guide ose porosie sesi duhen bere filmat. Duket sikur Ceylan thote “Ja mor pemthym si duhen bere filmat! Mos u merrni me budalliqe por pervishuni punes!”:)
P.S. Ah edhe dicka qe mu kujtua per humorin. Ne fakt ne qe nuk e dime turqishten na rreshket por Na ishte Njehere ne Anadoll ka goxha humor. Personi qe ma solli dvd-ne dhe qe di turqisht gjate gjithe filmit vetem qeshte dhe me tha qe me siguri shume gjera kane humbur ne perkthim. Shumica e personazheve aty flasin me dialekt. Cudi. Une isha shume serioz dhe s’me qeshi buza asnjehere.