Kështjella-Ismail Kadare

Autori: Ismail Kadare

Faqe 244

Shtëpia Botuese: Naim Frashëri

Më kishte shpëtuar pa lexuar “Kështjella”, një ndër romanet më të hershme të Kadaresë dhe njëkohësisht një nga më emblematikët e letërsisë shqipe. Pjesërisht sepse libri “dekonspiron” veten që në titull duke dhënë qartazi simbolin e gjithë asaj për të cilën bëhet fjalë dhe duke shuar kështu kuriozitetin e parë të lexuesit, që përbën edhe pikënisjen në lexim. Zgjodha versionin e tij të parë të shkruar në 1969 sepse dihet që Ismail Kadare i rishkruan kohë pas kohe romanet e tij duke e konsideruar veprën si një qënie të gjallë që rritet e ndryshon bashkë me shkrimtarin. Për një kritikë të mirëfilltë letrare të asaj kohe mund të drejtoheni këtu. Ndërsa për ndryshimet në kohë që i janë bërë romanit në rrafshin kuptimor mund të shihni këtë artikull.

“Kështjella” bën fjalë për qëndresën e një fortifikimi arbëror ndaj rrethimit të gjatë të ushtrisë perandorake  osmane. Ngjarjet zhvillohen në mesjetë dhe lihet të kuptohet se është periudha para pushtimit osman. Ka dy plane rrëfimi. I pari dhe më i shkurtri është ai i një kronikani të panjohur shqiptar. I dyti, dhe më i rëndësishmi është ai që përshkruan çdo gjë nga pikvështrimi osman. Ky përbën edhe boshtin kryesor tregimtar i cili lejon më pas shtjellimin.

E kapur gjerë, “Kështjella” është një alegori e qëndresës së të voglit kundrejt të madhit.  Por më specifikisht, në periudhën në të cilën u shkrua, ajo është një alegori e qëndresës së Shqipërisë mbas shkëputjes së lidhjeve me Bashkimin Sovietik dhe satelitëve të tij. Duke marrë parasysh këtë të fundit, ky roman nuk konsiderohet si një roman historik. Sidoqoftë mendimi im është se Kadareja gjithnjë ka bërë një rrugë e dy punë në romanet e tij edhe kur ato kanë qenë alegori të pastra. Alegoria qëndron por qëndron në një masë të gjerë edhe dimensioni historik.

Në planin ideor “Kështjella” është përfaqësuese e denjë e mendësisë politike por edhe kulturore të shumicës së shekullit të 20-të por që vazhdon disi edhe sot në Shqipëri. Kam parasysh mendësinë justifikuese dhe bërjes me faj të pushtuesve për çdo mosarritje dhe prapambetje tonën. Andej nga fundi i romanit kronisti shqiptar shkruan:

“Ne nuk do të lëmë pas statuja dhe kolona madhështore. S’patëm kohë dhe mesa duket në pushtimet midis rrebesheve, që do të vijnë, s’do të kemi kohë t’i bëjmë ato.” (f.238)

Në fakt filmat dhe veprat e tjera artistike të pasluftës janë të mbushura me personazhe pushtuesish që variojnë nga të pashpirtët e deri tek qesharakët e perversët e në shumicën e rasteve të gjitha bashkë. Çdo pushtues e kishte njëfare hiseje të tijën, një lloj stereotipizimi që u tirrte e u tirrte. Italianët kishin të tyren, gjermanët po ashtu. Në të gjithë këtë mozaik pushtuesish, duket se turqit i kanë ngarkuar më shumë. Kjo ndoshta edhe pse na kanë mbajtur pushtuar më gjatë por edhe pse ata janë më të largët e rrjedhimisht është më e lehtë t’i projektosh shumë gjëra një pushtuesi më të largët. Në këtë mënyrë turqit janë kthyer në një lloj shtylle totemi të cilës i mvishen shumë cilësi në varësi të shpresave, frustimeve apo dështimeve tona. Kjo gjë ndodh edhe me këtë roman.

Vihen re dy dimensione të qarta tek “Kështjella”. I pari është dimensioni racional dhe i dyti dimensioni etik. Shqiptarët paraqiten kryesisht etikë dhe racionalë (edhe pse ngulmimi në një rezistencë të kotë ndaj superfuqisë së kohës e tradhton pak racionalitetin-dhe kjo ndihet në vepër). Osmanët paraqiten tërësisht joetikë dhe përgjithësisht joracionalë. Në fakt në vepër përshkruhen dy kampe brenda ushtrisë osmane; ai racional (Kryeveqilharxhi, Saruxhai dhe Arkitekt Kauri) dhe ai irracional (Plaku Tavxha, Kurdishxhiu myftiu, etj.). Në këto kampe shfaqet edhe konflikti nëpërmjet të resë e modernes dhe te vjetrës e tradicionales aq i pranishëm në veprat e Kadaresë. Sidoqoftë një vështrim i kujdesshëm zbulon se edhe kampi racional në thelb shtyhet nga një fuqi irracionale. Kështu psh mund të pritet që oficerët racional turq të kërkojnë pushtimin mbi baza të zgjerimit të pasurisë, fuqizimit të perandorisë dhe ngritjes në detyrë. Përkundrazi tek “Kështjella” kjo nuk ndodh dhe madje edhe mes oficerëve të lartë të grupit racional dominon  një shtysë epshore sadiste. Ky rrafshim i diferencave brenda kampit turk ia ul vlerën veprës dhe e kthen atë në një vështrim në thelb bardh e zi.

Po le të merremi me lezetin e një vepre; planin artistik (letrar) të saj. “Kështjella” në fakt dështon në atë që është ndoshta sipërmarrja më e madhe artistike e veprës. Kthimi i vetë kështjellës së rrethuar në personazh në të njëjtën mënyrë siç qyteti i Gjirokastrës arriti të kthehej mjeshtërisht në “Kronikë në Gur” .  Kështjella është gjithë kohën aty, ajo përmendet vazhdimisht dhe është boshti i romanit e megjithatë nuk arrin të krijojë një personalitet. Nuk po ndalem gjatë sepse nuk e kuptoj tërësisht se pse Kadareja nuk ia ka arritur kësaj. Ndoshta kronika e palës shqiptare e pengon këtë-një kronikë që përgjithësisht i fal shumë pak veprës.

Një nga pikat pozitive të romanit është edhe përshkrimi i kampit turk, laryshisë së ngjyrave, reparteve dhe personaliteteve drejtuese të tij, diçka që e mban gjallë veprën në rrafshin estetik. Gjithashtu përshkrimi i skenave aksion, sulmeve të herë pas hershme mbi kështjellë bëhet me një lehtësi të admirueshme nga autori. Tek-tuk pluskojnë në vepër edhe disa elementë psikologjikë të fuqishëm si psh pashai fjalëpakë që fliste shumë në gjumë.

Nga ana tjetër librin e karakterizon një egërsi jo vetëm kuptimore por edhe estetike. Kjo mund të jetë edhe normale, përderisa bëhet fjalë për pushtim dhe luftë e jo për një kamp hipish që dëgjojnë rock and roll. Sidoqoftë tek “Kështjella” kjo merr përmasa banale (gjithnjë në kuptimin artistik) që bien shumë poshtë klasit real të Kadaresë.  Psh ka vazhdimisht skena të përgjakshme aq sa vetja të duket sikur shikon një film horror. Jo nga ata japonezët të cilët janë subtil e rrënqethës por nga ata amerikanët qe janë të mbushura me gjak ulërima e shumë seks. Ka një skenë ku kryemjeku Selim hap barkun e një kështjellari të zënë rob dhe që nuk kishte vdekur akoma për të kuptuar sa ujë pinin të rrethuarit.  Në një skenë tjetër, jeniçerët bëjnë copash (bukfalisht) ndihmësin e kryeinxhinjerit të topave të ushtrisë së tyre. Ndërkohë ushtarët mezi presin të bien në femra që t’i përdhunojnë e pastaj ti kalojnë duar më duar.

Elementi seksual është gjthashtu i pranishëm në roman. Me pavetëdije Kadare ka zbuluar një të vërtetë të madhe të perandorive. Ekspansioni si një tregues i shtrirjes libiduoze ose me gjerë si një zgjerim të erosit (fuqisë jetësore). Por ndërsa kjo gjë përmban në vetvete njëfarë kompleksiteti tek “Kështjella” me vetëdije autori i vesh seksualitetit të osmanëve njëfarë banaliteti degradues. Përshtypja që të le “Kështjella” në këtë aspekt është e njëjtë me të gjitha aspektet e tjera: pushtuesi si nekrofil që është e kundërta e erotikes. Turqit përshkruhen si një turmë e stërmadhe e etur për gjak e seks (klisheja ku shkel turku s’mbin bari përmendet mëse njëherë) dhe që mbahen zap vetëm në saj të rreptësisë së oficerëve të tyre. Nëse ndiqet alegoria e rezistencës së Shqipërisë ndaj Bashkimit Sovjetik nuk e di si mund të interpretohet kjo lakmi seksuale për femrat shqiptare (sidomos biondet) që përmendet disa herë në vepër?

Please send porn!-Na dërgoni porno!

“Kështjella” është një vepër që glorifikon qëndresën ndaj perandorive. Deri në këtë pikë është mëse e kuptueshme dhe mund t’i falen disa gjëra. Problemi me të është se përçon idenë e të huajit pushtues si mbartës së të gjitha llojeve të së keqes e perversitetit. Në këtë prizëm në mos raciste ajo është një vepër reduksioniste e pak dimensionale.

Një ndër romanet më të egër të letërsisë shqipe!

Vlerësimi: 6

Lëkurzeshkët me sy të florinjtë- Ray Bradbury

Autori: Ray Bradbury

Përktheu:  Erind Myrtaj

Faqe 120

Botimet Ideart

Ray Bradbury (Rei Bredburi) është autor amerikan, kryesisht i fantashkencës, që për publikun shqiptar njihet me veprën “451° Farenhait“.

“Lëkurzeshkët me sy të florinjtë” është një përmbledhje me gjashtë tregime  të larmishme duke filluar nga fantashkenca  deri tek misteri e realizmi. Kështu psh në tregimin titullin e  të cilit mban libri, njerëzit popullojnë Marsin të friguar nga një çmenduri bërthamore në tokë por përjetojnë në të një shndërrim të pazakontë. “Miushët” është historia e një çifti që bën një jetë të izoluar dhe të çuditshme. “Harpa e perëndimit” është një histori misteri dhe gjysëm ëndrre e  disa djaloshëve që gjejnë buzë detit një sirenë. “Aromë sarsaparile”, më i miri tregim sipas meje, është një homazh melankolik i rikthimit por edhe i përjetimeve të hapësirave të reja. “Dhe shkëmbi klithi” është një thriller dramatik, nga ata që të bëjnë të ndihesh keq por që të fal njëkohësisht edhe ngrohtësi.

Ka diçka në tregimet e Bredburit. Shija që ato të lënë është më e mirë sesa ato vetë. Diçka e ngjashme me një koncept-album muzikor, ku rezultati final është më i mirë sesa këngët  e marra një për një. Dhe kjo mendoj për shkak se ai është mjeshtër i ndërtimit të atmosferës duke bërë që lexuesi të rrethohet gradualisht prej saj.  Përfundimi është një shije metafizike që të kujton disi pikturat e De Chirico-s; objekte e rrethana në dukje të zakonshme por të afta të japin ndjesi transedenciale.

"Mbërritja"-De Chirico

Pavarësisisht nëse të pëlqen apo jo stili i Bredburit, ky është një libër që ia vlen të lexohet. Të marra një nga një, pothuajse asnjë nga tregimet e tij s’ta mbush mendjen. Sidoqoftë shija që ngelet pas leximit të të gjithave është e mirë.

Vlerësimi: 7.5

Bukuroshet e Fjetura- Jasunari Kavabata

Autori: Jasunari Kavabata

Përktheu: Lili Bare

Faqe: 79

Shtëpia Botuese: Apollonia 1999

Imagjinoni veten plak që shkon ta kalojë natën në një hotel ku fle (vetem fle) përkrah vajzave të reja lakuriq. Nëse ia arrini atëherë jeni në botën e Kavabatës, këtij ustai të prozës japoneze. E shkruar në 1960, ateherë kur Viagra akoma nuk ekzistonte, “Bukuroshet e fjetura” është novela që ka frymëzuar Gabriel Garsia Markezin me  “Avioni i bukuroshes së fjetur” dhe më vonë “Kujtime kurvash të trishta”. Protagonist është Eguti, një plak 67 vjeçar, i cili i nxitur nga shoku i tij vendos të provojë shërbimet e një shtëpie misterioze dhe me rregulla të forta. Çdo natë e pret në shtrat një vajzë e fjetur, e pamundur të çohet përshkak të marrjes së barnave gjumësjellëse. Çdo natë shërben si një derë emocionesh, disa të harruara e disa krejt të reja dhe si një mundësi më tepër për t’u kredhur në meditim për jetën.

Ka një ndërthurje të psikanalizës dhe ndjeshmërise japoneze për artin në këtë libër. Një sipërmarrje thuajse e pamundur kjo por që  del me sukses. Kur bëhet fjalë për psikanalizën nuk nënkuptoj vetëm atë frojdiane por edhe atë eriksoniane si dhe më tej. Në njëfarë mase trupat e zhveshur të vajzave që kundërmojnë rini shërbejnë si teste projektive për pleqtë në prag të perëndimit.

 Një tjetër ndërthurje është edhe ajo e natyrës me gjendjet e personazheve. Diçka e zakontë kjo në shumë shkrimtarë e veçanërisht tek Kavabata. Ashtu si në çdo vepër tjetër të tij, natyra tek “Bukuroshet e fjetura” nuk ka asnjëherë funksion mbushës. Përkundrazi ajo është tepër organike, diçka që të kujton vizionin e Tarkovskit në fushën filmike.

“Bukuroshet e fjetura” nuk është një libër voluminoz. Sidoqoftë është një nga librat më të ngjeshur që ekziston. Ka aty pak nga të gjitha e mbeshtjellur me psikologji dhe filozofi, eros dhe impotencë.

Një libër i rrallë!

Vleresimi:  9.7

Haxhiu i Frakullës dhe Dasma e Sakos-Vath Koreshi

Autori-Vath Koreshi

Faqe: 220

Shtëpia Botuese: Naim Frashëri

Ka edhe ribotime të librave të Koreshit. Megjithatë nuk e di pse dora më shkoi pikërisht tek ky botim në raftet e librarisë ku e bleva. Ka diçka rreth librave të vjetër të botuara para viteve 90-të. Ata nuk janë as të bukur e as cilësorë dhe të gjithë kanë vetëm një stil shkronjash, atë të makinës klasike të shkrimit. E sidoqoftë kanë një magnetizëm që nuk i shmangesh dot. Ndoshta është thjesht nostalgjia, iluzioni për të jetuar përsëri të shkuarën ose ideja se ke në raftet e tua një pjesë sado të vogël të historisë.

Libri është i përbërë prej dy novelash; Haxhiu i Frakullës dhe Dasma e Sakos.

Haxhiu i Frakullës

Haxhiu është një poet i ri e i zoti në Beratin e kohës së Perandorisë Osmane. Jeta e tij do të tronditet ditën që vjen në qytet një nga kronikanët turk më të mëdhenj të perandorisë i shoqëruar nga vajza e tij bukuroshe dhe lozonjare. Kjo e fundit i shpreh dashurinë Aliut dhe i premton se do ta presë dëshpërimisht në Samarkandë, aty ku përfundon udhëtimi i tyre. Pas një hezitimi fillestar, në kundërshtim me këshillat e të afërmve, Haxhiu niset për në vendin e largët.

Haxhiu i Frakullës është një novelë për ndjekjen e një ëndrre (apo iluzioni?). Shkrimi është i mbushur me orientalizma për t’i dhënë atij atmosferën e kohës. Berati dhe njerëzit e tij ndihen në çdo kalldrëm që i shtron udhën librit, herë si përditshmëri e herë si kujtim (pjesa e Samarkandës). Pavarësisht orientalizmave dhe fjalëve historike e krahinore, libri lexohet lehtësisht. Stili i të shkruarit i është përshtatur atmosferës historike të Ballkanit dhe Orientit. Megjithatë hera herës ai  vuan nga stërhollime që më tëpër sesa  idenë e Orientit  tregojnë një karakteristikë që haset shpesh në letërsinë shqipe të para viteve 90-të.

Dasma e Sakos

Një novelë që ka frymëzuar edhe një film me të njëjtin titull me regji të Vladimir Priftit. Ngjarjet zhvillohen në një fshat të Lushnjës në prag të Luftës së Dytë Botërore. Sakoja është një hyzmeqar beqar që punon prej kohësh për llogari të beut të zonës. Ky i fundit, ashtu si edhe babai i tij më përpara, i ka premtuar qëmoti Sakos se në shkëmbim të punës së tij të lakmueshme do t’i gjejë një nuse e do t’i bëjë dasmën. Mirëpo vitet kalojnë e nuse s’ka.

Ashtu si novela e parë edhe kjo duket se është mbështetur fort në tabanin popullor. Aroma e fshatit dhe e tokës ndihen shumë dhe shkrimi është i mbushur me shprehje e fjalë myzeqare. Megjithë këto, stili ka një rrjedhshmëri gati-gati të habitshme dhe lexuesit nuk i rëndohet koka prej leximit. Përkundrazi përshkrimet e dialogjet shkasin.

Një nga problemet e pakta të kësaj novele të këndshme qëndron në faqet e fundit ku autorit i duhet te paguajë “haraçin” ndaj regjimit. Krejt artificialisht  sajohet aty një personazh i “ndriçuar” që e udhëzon Sakon nëpërmjet propagandës. Për fat të mirë kjo zgjat fare pak. Sidoqoftë ky dhe disa pasazhe të tjera mjaftojnë për ta prishur disi atmosferën e leximit.

Vlerësimi për secilën 7.5

Stambolli – Orhan Pamuk

Autori: Orhan Pamuk

Përktheu nga turqishtja: Rubin Hoxha

Faqe: 412

Shtëpia Botuese: Skanderbeg Books

Foto: Shtëpia e Librit

Të shkruash për veten duke shkruar për qytetin. Ose e anasjellta. Ky është “Stambolli” i Orhan Pamukut. Një libër tërësisht reflektiv e i mbushur me copëza kujtimesh personale e kolektive që lidhen mes tyre si arabeska.

Ka disa tema që përbëjnë boshtin e librit. Është aty jeta familjare, apartamentet ku banojnë dhe përpjekjet artistike të vet rrëfimtarit. Të tjera tema janë karakteri thelbësisht i trishtë i qytetit, melankonia për të shkuarën, problemet identitare të tij si dhe kronikat nga vendasit e të huajt. Pamuk i merr të gjitha këto shtruar, i sqaron, i detajon e më në fund i lidh me njëra-tjetrën në kombinime nga më të ndryshmet. Përpara të shfaqet një botë e tërë me konaket e vjetra, kalldrëmet e ngrohta, kaosin popullor, shkrimtarë të vetmuar që enden periferive e anije që kalojnë Bosforin herë si protagoniste e herë si hije.  Libri shoqërohet me gravura të vjetra, copëza kronikash dhe foto të bëra pjesërisht nga ai vetë ose të afërm të tij.

“Stambolli” është  një  libër voluminoz. Pamuk është shprehur dikur se ai e konsideron veten një maratonomak. Shkruan gjatë e përshkron kilometra të tërë. Fatkeqësisht i tillë duhet të jetë edhe lexuesi i tij. Qejfli maratonash. Përndryshe e humb toruan.  Ne fakt problemi kryesor me librin është pikërisht stërzgjatja e tij. Sikur të mos mjaftojë kjo, Pamuk i sillet e i risillet të njëjtave tema disa herë. Në të ka pjesë të shkëlqyera meditative por përsëritja e stërholluar ia humb tempin dhe e bën atë të vështirë për t’u përtypur.

Një libër që e çon lexuesin në një botë pak të njohur mes kujtimeve personale. Here-herë e mahnit e herë-herë e mërzit.

Vlerësimi: 7

Zgjerimi i fushës së luftës-Michel Houllebecq

Autori: Michel Houllebecq

Përktheu nga frëngjishtja: Urim Nerguti

Faqe: 152

Shtëpia botuese: Skanderbeg Books

Foto: Skanderbeg Books

Ka qëlluar që ky të jetë romani i parë i Mishel Uelbekut (Michel Houllebecq) dhe romani i parë që lexoj prej tij. Mesa di, nga ky autor janë përkthyer më parë në shqip Platforma dhe Ishulli i mundshëm.

Është e vështirë të përshkruhet se për çfarë bën fjalë ky roman.  Në mënyrë të përmbledhur ai përshkruan rrëshqitjen  në depresion të personazhit kryesor. Por është edhe shumë më tepër se kaq. Është një koleksion reflektimesh mbi veten dhe mbi natyrën njerëzore si dhe sistemet politike. E gjitha kjo me një sinqeritet të pamëshirshëm.

Personazhi kryesor është një tridhjetëvjeçar programues kompjuterik që jeton i vetëm. Me një punë të mirë por pa ndonjë sharm vetjak e pa një jetë të kënaqshme dashurore. Puna e rrethon me njerëz aspak simpatikë si shpirtërisht ashtu edhe fizikisht dhe qënia e tij si një njeri jo i bukur e “ndihmon”  t’i përqaset jobukurisë së të tjerëve pa dorashka. Kështu ndodh edhe me një koleg pune të shëmtuar me të cilin i bie rasti të udhëtoj. Ato që shpalosen më pas, hap pas hapi në libër janë një tufë episodesh herë me lidhje e herë pa lidhje por që kanë të bëjnë kryesisht me udhëtimin si përvojë.

Libri është i shkruar në një një stil minimalist, përveç rasteve kur futen pasazhe nga libra të tjerë apo sprova “filozofike”. Në këto raste stili merr një stërhollim gati-gati akademik, tipik për gjuhën e librave filozofikë. Ka momente kur minimalizimi sjell monotoni por pikërisht atëherë Uelbek lëshon “bombat” (aq karakteristike për të) rreth vetes, të tjerëve e sidomos liberalizmit ekonomik dhe politik. Reflektime këto, që të ardhura nga dikush jo inteligjent dhe të shkëputura nga konteksti mund të dukeshin klishe adoleshentësh të pakënaqur. Sidoqoftë Uelbek  arrin t’ia dali mirë. Ka diçka në përqasjen e tij që të kujton traditën e ekzistencialistëve francezë të Luftës së Dytë Botërore.

Zgjerimi i Fushës së Luftës mund të lexohet në shumë mënyra.  Mendoj se ai është kryesisht një libër për udhëtimin. Udhëtimin e njeriut drejt brendësisë së tij.  Ajo që ai gjen është e errët. E ai nuk ka frikë ta pohojë këtë. Ashtu thjesht e sinqerisht.

Vlerësimi: 8