Duke rilexuar Ëndërr Mashtruese të Kadaresë

 

Nuk po merrem me përshtypjet e përgjithshme që të krijon ky libër sepse është  e vështirë e thuajse absurde të ftillosh ndjesitë që të krijon një përmbledhje pa ndonjë kriter tregimesh e novelash, mesa duket e pa botuar sërish. Po merrem më tepër me një ide apo pyetje që më goditi teksa lexoja disa pjesë të tij. Më konkretisht e kam fjalën për tregime të shkurtra si “Mbasditja së cilës i shkonin fjalë të vjetra pleqsh”, “Ur-Libri”, “Kalimet e Nëndheshme” apo dhe një nga kryeveprat e tregimit shqip “Në periferi pranë aeroportit” si dhe novelën “Nata me Hënë”, një skanim i detajuar i meskinitetit shoqëror shqiptar. Pra duke rilexuar këto pjesë pyetja që shtrohet është:

Cfarë natyre do të kishte letërsia e Kadarese (e për rrjedhojë një pjesë e rëndësishme e letërsisë shqipe) nëse ai do të kishte lëvruar më shumë këtë lloj proze të një natyre më intime, lirike e urbane? Pra nëse do të kishim një Kadare të apasionuar më pak pas mitit, eposit, kulisave të politikës e psikologjise së pushtetit e më shumë ndaj asaj që përmenda më sipër, a do të ishte një fitim apo një humbje për letërsinë shqipe?  Apo nuk do të kishte më Kadare?

Një pyetje që breza dhe tipologji të ndryshme njerëzish do t’i përgjigjeshin në forma të ndryshme. Natyrisht që e kuptoj edhe natyrën spekulative të kësaj ideje.  Fundja historia e jeta nuk bëhet me sikur. Por letërsia po…

Libra që ia vlejnë

Më poshtë po përmend disa nga librat që më kanë pëlqyer ndër vite. Disa janë të njohur e disa jo dhe aq.  Vendosen këtu pa ndonje kriter të caktuar.

Cing-David Albahari

David Albahari është  shkrimtar  bashkëkohor hebre i ish Jugosllavisë i lindur në Pejë. Në shqip i janë përkthyer disa punime. Cing është njeri prej tyre dhe vështirë se gjendet në librari. Por nëse e gjeni mos e lini t’ju shpëtojë. Cing, ashtu si gjithë shkrimet e Albaharit, është një lloj letërsie intime e subtile. Nga ai lloj që nuk të godet në fytyrë e do pak kohë sa të futesh në të por që përfundimisht të shpërblen për mundin. Albahari shkruan për botën gjithherë duke shkruar për familjen e tij. Cing është  rrëfimi i një biri për babanë e tij. Një udhëtim në kujtime e vende dhe një mozaik i fizikalitetit, veseve dhe shpirtërores. E gjitha kjo në një stil jolinear.

Breznitë e Hankonatëve-Ismail Kadare

Një sagë për familjen Hankonate, që nga vendosja e  të parit prej tyre në Gjirokastër e deri disa breza më pas. Në fakt, Kadare nuk është as i pari e as i fundit që ka shkruar një sagë.   Por është mjeshtëria stilistike e të shkruarit të Kadaresë që e veçon atë. Madje mund të thuhet se këtu Kadareja është në kulmin e tij stilistikor. Breznitë e Hankonatëve është një libër që lexohet lehtë. Ai nuk është voluminoz dhe ndahet në pjesë të shkurtra por bukur të plota. Është gjithashtu një nga librat homazh për qytetin e lindjes së autorit. Një kryevepër e vogël e Kadaresë shpesh e lënë në hije. Një nga veprat  më të mira  të tij e rrjedhimisht dhe të letërsisë shqipe.

Gruaja e burgosur në rërë-Kobe Abe

Një libër ekzistencial nga japonezi Abe që tregon historinë e një mësuesi të apasionuar pas studimit të insekteve i cili kapet rob në një fshat që lufton me rërën. Mesa di është vepra e vetme e Abes e përkthyer në shqip. Një libër që përkundrejt çdo premise lexohet pa vështirësi. Interesante është se Abe arrin t’i japë një fund plot shpresë një vepre që duket se  shkon drejt mbytjes frustuese. Dhe e gjitha kjo ndodh mjaft natyrshëm.

Dashuria është e verbër-Boris Vian

Një titull që duket klishe por libri nuk është aspak me të tilla. Boris Vian, njeriu shumëplanësh; shkrimtar, xhazist, kritik e inxhinier. I famshëm sa qe gjallë vetëm nëpërmjet librave skandalozë të shkruara nën pseudonim. Ky është libri i parë dhe mesa duket i vetëm i tij i botuar në shqip.  Në fakt është një përmbledhje me disa tregime, nga e cila veçohet tregimi nga i cili ka marrë edhe titullin libri.  Dashuria është e verbër përshkruan skenarin kur një mjegull afrodiziake pushton qytetin. Ashtu si stili i Vianit, ajo është një përpjekje për të ndërtuar një botë të shpenguar.

Gllënjka e parë e birrës-Philippe Delerm

Copëza prozash poetike për gjërat e vogla e të përditshme. Ka aty pak nga të gjitha që nga Rrethi ciklistik i Frances tek llokumet e arabit tek trenat e vjetër e natyrisht deri tek gllënjka e parë e birrës apo kopështi rreth shtëpisë. E kush është ai që shkruan e që nuk i ka tentuar këto? Ndoshta, por askush si Delerm. Tregime tepër të shkurtra. Tepër të ngjeshura gjithashtu.

Kështjella-Ismail Kadare

Autori: Ismail Kadare

Faqe 244

Shtëpia Botuese: Naim Frashëri

Më kishte shpëtuar pa lexuar “Kështjella”, një ndër romanet më të hershme të Kadaresë dhe njëkohësisht një nga më emblematikët e letërsisë shqipe. Pjesërisht sepse libri “dekonspiron” veten që në titull duke dhënë qartazi simbolin e gjithë asaj për të cilën bëhet fjalë dhe duke shuar kështu kuriozitetin e parë të lexuesit, që përbën edhe pikënisjen në lexim. Zgjodha versionin e tij të parë të shkruar në 1969 sepse dihet që Ismail Kadare i rishkruan kohë pas kohe romanet e tij duke e konsideruar veprën si një qënie të gjallë që rritet e ndryshon bashkë me shkrimtarin. Për një kritikë të mirëfilltë letrare të asaj kohe mund të drejtoheni këtu. Ndërsa për ndryshimet në kohë që i janë bërë romanit në rrafshin kuptimor mund të shihni këtë artikull.

“Kështjella” bën fjalë për qëndresën e një fortifikimi arbëror ndaj rrethimit të gjatë të ushtrisë perandorake  osmane. Ngjarjet zhvillohen në mesjetë dhe lihet të kuptohet se është periudha para pushtimit osman. Ka dy plane rrëfimi. I pari dhe më i shkurtri është ai i një kronikani të panjohur shqiptar. I dyti, dhe më i rëndësishmi është ai që përshkruan çdo gjë nga pikvështrimi osman. Ky përbën edhe boshtin kryesor tregimtar i cili lejon më pas shtjellimin.

E kapur gjerë, “Kështjella” është një alegori e qëndresës së të voglit kundrejt të madhit.  Por më specifikisht, në periudhën në të cilën u shkrua, ajo është një alegori e qëndresës së Shqipërisë mbas shkëputjes së lidhjeve me Bashkimin Sovietik dhe satelitëve të tij. Duke marrë parasysh këtë të fundit, ky roman nuk konsiderohet si një roman historik. Sidoqoftë mendimi im është se Kadareja gjithnjë ka bërë një rrugë e dy punë në romanet e tij edhe kur ato kanë qenë alegori të pastra. Alegoria qëndron por qëndron në një masë të gjerë edhe dimensioni historik.

Në planin ideor “Kështjella” është përfaqësuese e denjë e mendësisë politike por edhe kulturore të shumicës së shekullit të 20-të por që vazhdon disi edhe sot në Shqipëri. Kam parasysh mendësinë justifikuese dhe bërjes me faj të pushtuesve për çdo mosarritje dhe prapambetje tonën. Andej nga fundi i romanit kronisti shqiptar shkruan:

“Ne nuk do të lëmë pas statuja dhe kolona madhështore. S’patëm kohë dhe mesa duket në pushtimet midis rrebesheve, që do të vijnë, s’do të kemi kohë t’i bëjmë ato.” (f.238)

Në fakt filmat dhe veprat e tjera artistike të pasluftës janë të mbushura me personazhe pushtuesish që variojnë nga të pashpirtët e deri tek qesharakët e perversët e në shumicën e rasteve të gjitha bashkë. Çdo pushtues e kishte njëfare hiseje të tijën, një lloj stereotipizimi që u tirrte e u tirrte. Italianët kishin të tyren, gjermanët po ashtu. Në të gjithë këtë mozaik pushtuesish, duket se turqit i kanë ngarkuar më shumë. Kjo ndoshta edhe pse na kanë mbajtur pushtuar më gjatë por edhe pse ata janë më të largët e rrjedhimisht është më e lehtë t’i projektosh shumë gjëra një pushtuesi më të largët. Në këtë mënyrë turqit janë kthyer në një lloj shtylle totemi të cilës i mvishen shumë cilësi në varësi të shpresave, frustimeve apo dështimeve tona. Kjo gjë ndodh edhe me këtë roman.

Vihen re dy dimensione të qarta tek “Kështjella”. I pari është dimensioni racional dhe i dyti dimensioni etik. Shqiptarët paraqiten kryesisht etikë dhe racionalë (edhe pse ngulmimi në një rezistencë të kotë ndaj superfuqisë së kohës e tradhton pak racionalitetin-dhe kjo ndihet në vepër). Osmanët paraqiten tërësisht joetikë dhe përgjithësisht joracionalë. Në fakt në vepër përshkruhen dy kampe brenda ushtrisë osmane; ai racional (Kryeveqilharxhi, Saruxhai dhe Arkitekt Kauri) dhe ai irracional (Plaku Tavxha, Kurdishxhiu myftiu, etj.). Në këto kampe shfaqet edhe konflikti nëpërmjet të resë e modernes dhe te vjetrës e tradicionales aq i pranishëm në veprat e Kadaresë. Sidoqoftë një vështrim i kujdesshëm zbulon se edhe kampi racional në thelb shtyhet nga një fuqi irracionale. Kështu psh mund të pritet që oficerët racional turq të kërkojnë pushtimin mbi baza të zgjerimit të pasurisë, fuqizimit të perandorisë dhe ngritjes në detyrë. Përkundrazi tek “Kështjella” kjo nuk ndodh dhe madje edhe mes oficerëve të lartë të grupit racional dominon  një shtysë epshore sadiste. Ky rrafshim i diferencave brenda kampit turk ia ul vlerën veprës dhe e kthen atë në një vështrim në thelb bardh e zi.

Po le të merremi me lezetin e një vepre; planin artistik (letrar) të saj. “Kështjella” në fakt dështon në atë që është ndoshta sipërmarrja më e madhe artistike e veprës. Kthimi i vetë kështjellës së rrethuar në personazh në të njëjtën mënyrë siç qyteti i Gjirokastrës arriti të kthehej mjeshtërisht në “Kronikë në Gur” .  Kështjella është gjithë kohën aty, ajo përmendet vazhdimisht dhe është boshti i romanit e megjithatë nuk arrin të krijojë një personalitet. Nuk po ndalem gjatë sepse nuk e kuptoj tërësisht se pse Kadareja nuk ia ka arritur kësaj. Ndoshta kronika e palës shqiptare e pengon këtë-një kronikë që përgjithësisht i fal shumë pak veprës.

Një nga pikat pozitive të romanit është edhe përshkrimi i kampit turk, laryshisë së ngjyrave, reparteve dhe personaliteteve drejtuese të tij, diçka që e mban gjallë veprën në rrafshin estetik. Gjithashtu përshkrimi i skenave aksion, sulmeve të herë pas hershme mbi kështjellë bëhet me një lehtësi të admirueshme nga autori. Tek-tuk pluskojnë në vepër edhe disa elementë psikologjikë të fuqishëm si psh pashai fjalëpakë që fliste shumë në gjumë.

Nga ana tjetër librin e karakterizon një egërsi jo vetëm kuptimore por edhe estetike. Kjo mund të jetë edhe normale, përderisa bëhet fjalë për pushtim dhe luftë e jo për një kamp hipish që dëgjojnë rock and roll. Sidoqoftë tek “Kështjella” kjo merr përmasa banale (gjithnjë në kuptimin artistik) që bien shumë poshtë klasit real të Kadaresë.  Psh ka vazhdimisht skena të përgjakshme aq sa vetja të duket sikur shikon një film horror. Jo nga ata japonezët të cilët janë subtil e rrënqethës por nga ata amerikanët qe janë të mbushura me gjak ulërima e shumë seks. Ka një skenë ku kryemjeku Selim hap barkun e një kështjellari të zënë rob dhe që nuk kishte vdekur akoma për të kuptuar sa ujë pinin të rrethuarit.  Në një skenë tjetër, jeniçerët bëjnë copash (bukfalisht) ndihmësin e kryeinxhinjerit të topave të ushtrisë së tyre. Ndërkohë ushtarët mezi presin të bien në femra që t’i përdhunojnë e pastaj ti kalojnë duar më duar.

Elementi seksual është gjthashtu i pranishëm në roman. Me pavetëdije Kadare ka zbuluar një të vërtetë të madhe të perandorive. Ekspansioni si një tregues i shtrirjes libiduoze ose me gjerë si një zgjerim të erosit (fuqisë jetësore). Por ndërsa kjo gjë përmban në vetvete njëfarë kompleksiteti tek “Kështjella” me vetëdije autori i vesh seksualitetit të osmanëve njëfarë banaliteti degradues. Përshtypja që të le “Kështjella” në këtë aspekt është e njëjtë me të gjitha aspektet e tjera: pushtuesi si nekrofil që është e kundërta e erotikes. Turqit përshkruhen si një turmë e stërmadhe e etur për gjak e seks (klisheja ku shkel turku s’mbin bari përmendet mëse njëherë) dhe që mbahen zap vetëm në saj të rreptësisë së oficerëve të tyre. Nëse ndiqet alegoria e rezistencës së Shqipërisë ndaj Bashkimit Sovjetik nuk e di si mund të interpretohet kjo lakmi seksuale për femrat shqiptare (sidomos biondet) që përmendet disa herë në vepër?

Please send porn!-Na dërgoni porno!

“Kështjella” është një vepër që glorifikon qëndresën ndaj perandorive. Deri në këtë pikë është mëse e kuptueshme dhe mund t’i falen disa gjëra. Problemi me të është se përçon idenë e të huajit pushtues si mbartës së të gjitha llojeve të së keqes e perversitetit. Në këtë prizëm në mos raciste ajo është një vepër reduksioniste e pak dimensionale.

Një ndër romanet më të egër të letërsisë shqipe!

Vlerësimi: 6